SES BİLGİSİ
1. Büyük Ünlü Uyumu
- Türkçede çok heceli sözcüklerde kelimeler ya kalın ya da ince uyumuna uymak zorundadır.
Kalın Ünlüler: a, ı, o, u
İnce Ünlüler: e, i, ö, ü
Örneğin: heybetli, bağışlama, pehlivan
Burada heybetli, bağışlama kelimeleri büyük ünlü uyumuna uymaktadır fakat pehlivan kelimesi uymamaktadır.
** Bazen kelimelere gelen bazı ekler büyük ünlü uyumuna aykırıdır.
a. ‘’-yor, -iken, -daş, -ki, -leyin, -gıl, -ımtırak’’ ekleri bazı kelimelere gelince büyük ünlü uyumuna yakırılık oluşturur.
Örneğin: geliyor, okurken, sabahki, akşamleyin, meslektaş, dayımgil, yeşilimtırak..
b. Bazı sözcükler köken bakımından büyük ünlü uyumuna uyduğu halde zamanla değişerek büyük ünlü uyumuna aykırı bir hale gelir:
Örneğin: Ana -> Anne
Kanı -> hangı -> hangi
Karındaş -> kardaş -> kardeş
Alma -> elma
Kanı -> Hani
c. Yabancı dillerden dilimize gelen sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Örneğin: Telefon, profesör, bandrol…
d. Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Örneğin: Bir, hiç, kaç…
e. Birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Örneğin: Çekyat, gecekondu, kavuniçi
2. Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük/Yuvarlaklık Uyumu)
- Hep kendinden önceki heceye bakarak tespit ederiz.
- a, e, ı, i -> a, e, ı, i
- o, ö, u, ü -> a, e
->u, ü
Örneğin: Kavaklık, inerek, geniş, kova, duvar sözcükleri küçük ünlü uyumuna uyarken; havuz, doktor, çamur, müzik, aktör gibi sözcükler yukarıda gösterdiğimiz şema doğrultusunda kuçuk ünlü uyumuna uymamaktadır.
3. Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi/Orta Hece Düşmesi)
- Türkçe bir kelimede eğer ikinci hecede dar bir ünlü varsa ve ünlü ile başlayan bir ek varsa, ikinci hecedeki dar ünlü düşer. Bunun istisnası ise ikilemeler ve özel isimlerdir.
Örneğin: Akıl +ı = aklı
Ağız + a = ağza
oğul + unuz = oğlunuz
asıl + ı= aslı
zihin + im = zihnim
hüküm + ü = hükmü
omuz omuza
Emir’e
a. Kelime türetirken oluşan ünlü düşmesi:
Koku + la = kokla
sızı + la = sızla
uyu + ku = uyku
b. Birleşik sözcük oluştururken:
Sabır + etmek = sabretmek
Kayıp + etmek= kaybetmek
Akis + etmek = aksetmek
Nakil + etmek = nakletmek
c. İsim tamlaması şeklinde oluşan birleşik isimlerde iyilik eki düşebilir:
Örneğin: Kadıköyü = Kadıköy
Bakırköyü = Bakırköy
Ceylanpınarı = Ceylanpınar
4. Ünlü Aşınması
- Bazı birleşik sözcükler oluşturulurken yan yana gelen iki ünlüden birinin düşmesi.
Örneğin: ne + için = niçin
ne +asıl = nasıl
sütlü + aş = sütlaç
Cuma + ertesi = cumartesi
güllü + aş = güllaç
- Bunun bazı istisnaları vardır.
örneğin: pek + iyi = peki
Pazar + ertesi = pazartesi
5. Ünlü Türemesi
- Küçültme eki olan -cık, -cik tik heceli sözcüklere getirildiğinde bu ekten önce bir ünlü türer.
Örnek: Az + cık = azıcık
Bir + cik = biricik
Genç + cik = gencecik
Dar + cık = daracık
- Bazı pekiştirmelerde de görülür.
Örneğin: Sap + sağlam= sapasağlam
Yap + yalnız = yapayalnız
Çep + çevre = çepeçevre
6. Ünlü Daralması
- ‘’e, a’’ ile biten eylemlere -yor eki geldiğinde meydana gelir.
Örneğin: Bekle + yor = bekliyor
Gözle + yor= gözlüyor
kokla + yor = gözlüyor
- ‘’y’’ kaynaştırma harfi etkisiyle sadece şu üç kelimede meydana gelir: Demek, yemek ve ne.
Örneğin: Yemek -> yiyecek, yiyelim
Demek -> diye, diyecek, diyen
ne -> niye
7. Ünlü Değişimi
- 1. ve 2. tekil kişi zamirlerine yönelme eki gelmesiyle oluşur.
Örneğin: Ben + a = bana
Sen + a = sana
8. Ünsüz Düşmesi
- ‘’k’’ ünsüzü ile biten bazı sözcüklere küçültme eki getirilerek oluşur.
Örneğin: Sıcak + cık = sıcacık
Alçak + cık = alçacık
- ‘’K’’ ünsüzü ile biten bazı sözcüklere -ıl, -il, -l yapım eki getirildiğinde ‘’k’’ ünsüzü düşür.
Örneğin: Yüksek + l = yüksel
Seyrek + l = seyrel
Ufak + l = ufal
küçük + l= küçül
9. Ünsüz Türemesi (İkizleşmesi)
- ‘’etmek’’ ve ‘’olmak’’ yardımcı fiilleriyle birleşik fiil oluştururken meydana gelir.
Örneğin: af + etmek = affetmek
zan + etmek = zannetmek
red + etmek = reddetmek
- Tek heceli sözcüklere ünlü ile başlayan ek getirildiğinde oluşur.
Örneğin: Hak + ın = hakkın
Sır + ım = sırrım
Şık + ım = şıkkım
10. Ünsüz Yumuşaması:
- p, ç, t, k biten bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde b, c, d, g, ğ dönüşür.
Örneğin: Kıtap + ı = kitabı
Kanat + ı = kanadı
Ağaç + a = ağaca
Çelenk + i = çelengi
Kabuk + u = kabuğu
11. Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi):
- f, s, t, k, ç, ş, h, p ünsüzleri ile biten sözcüğe c, d, g ekleri gelirse eklerde değişme yaşanır ve şu şekli alır: ç, t, k.
Örneğin: Kitap + da = kitapta
Çalış + gan = çalışkan
12. Ses Aktarması
Söyleyişte yer değiştirmedir, yazıda yazım yanlışı olur.
Yalnız -> Yalnız
Yanlış -> Yanlış
Kiprik -> Kirpik
Kirbit -> Kibrit
Torpak -> Toprak
