Tanzimat Dönemi Türk Edebiyatı

Tanzimat I. Dönem Özellikleri Tanzimat II. Dönem Özellikleri
Bu döneme verilen bir diğer ad “Şinasi-Ziya Paşa-Namık Kemal” okuludur. Bu dönemin bir diğer adı olarak “Ekrem-Hamit-Sezai” okulu denmiştir.
Edebiyat halkın eğitilmesinde bir araç olarak görülmüştür. Toplum için sanat anlayışı benimsenmiş. Sanat, sanat içindir anlayışı benimsenmiş ve konularda politik ve sosyal söylemlere yer verilmemiştir.
Divan edebiyatı eleştirilse de onun etkisinde kalınmış. Divan şiirinin şekil özelliklerinden yararlanırken konu bakımından farklı konulara devam edilmiştir. Divan edebiyatı şekil özellikleri kullanılmaya devam edilmiştir ve bunu inkar etmemişlerdir.
Divan edebiyatındaki parça güzelliği yerine bütün güzelliğine yani konu bütünlüğüne önem verilmiş. Şiirlerde ilk kez konuya uygun başlık kullanılmıştır. Divan şiiri nazım biçimlerinden yavaş yavaş uzaklaşılmaya çalışılmış, şiirde bazı biçimsel yeniliklere başvurulmuş ve bunun için de Batı’dan alınan nazım biçimleri ilk kez denenmiştir.
Dilde sadeleşme savunulmuş ancak bundan bir başarı alamamışlardır. Birinci döneme göre daha ağır bir dil kullanılmıştır buradan da anlayacağımız gibi dilde sadeleşme fikri bir kenara bırakılmış
Vatan, adalet, millet, devlet, hak, özgürlük, eşitlik gibi temalar ilk kez işlenmiş, edebiyat bu kavramların halka benimsetilmesi için araç olarak görülmüştür. Bireysel ve metafizik temalar işlenerek şiirin konusu genişletilmiştir. Recaizade’nin “Güzel olan her şey şiirin konusu olabilir.” Görüşü etkili olmuştur.
Fransız edebiyatı örnek alınmış ve en çok da klasisizm ve romantizm akımının etkisinde kalınmıştır. Hikâye ve romanda realizm ve natüralizm akımı ağır basmıştır. Şiirde ise romantizm akımı etkili olmuştur.
Tiyatro halkı eğitmek için bir okul olarak düşünülmüştür, sahne dili ve tekniği açısından başarılıdır. Tiyatro ikinci planda kalmış ve genellikle oynanmak için değil okunmak için yazılmıştır.
Halkın okuma alışkanlığını gazete ile yükseltme amacı güdülmüştür. Gazetenin etkisi azalmış, halka yönelik işlevini yitirmiştir.
Romanlarında genellikle halkı aydınlatma amacı olduğu için zaman zaman romanın akışını keserek okuyucuya bilgi vermiş ve eserlerde kişiliklerini gizlememişlerdir. Romanın akışı kesilerek okuyucuya bilgi verilmesi azalmış, sanatçılar eserlerinde kişiliklerini gizlemişlerdir. Bununda realizm akımının etkisiyle olduğu söylenebilir.

TANZİMAT EDEBİYATI BİRİNCİ DÖNEM SANATÇILARI

İBRAHİM ŞİNASİ (1826 – 1871)

  • 1. dönem Tanzimat edebiyatının öncüsüdür.
  • Dilde sadeleşme hareketine de öncülük etmiştir.
  • Noktalama işaretini ilk kez Şinasi kullanmıştır.
  • Yazdığı kasidelerinde içerik ve şekil bakımından yenilikler görülür.
  • Bütün güzelliğine önem vermiştir.
  • Çeviri yaptığı eser. La Fontaine’in fabllarıdır.
  • Durub-ı Emsal-i Osmaniye adlı eserinde atasözlerini bilimsel bir anlayışla derlemiştir.
  • İlk tiyatro eseri Şair Evlenmesi’ni yazmıştır. Şair Evlenmesi’nin konusu ise görücü usulü ile evliliğin yanlışlığıdır.
  • İlk özel gazete olan Tercüman-ı Ahvali Agâh Efendi’yle beraber çıkarmıştır.
  • İlk makale olan Tercüman-ı Ahval Mukaddimesi de Şinasi tarafından yazılmıştır.
  • Bir başka gazete olarak Tasvir-i Efkârı çıkarmıştır.
  • Şiir çevirileri yapmıştır ve bu şiirler Tercüme-i Manzumede toplamıştır.

Eserleri

  • Tiyatro: Şair Evlenmesi
  • Şiir: Müntehabat-ı Eş’ar
  • Derleme: Durub-ı Emsal-i Osmaniye
  • Sözlük: Kamus-ı Osmanî (tamamlayamamıştır)
  • Çeviri: Tercüme-i Manzume

ZİYA PAŞA (1829 – 1880)

  • Şiirleri daha çok divan edebiyatı tarzındadır.
  • Şiir ve İnşa adlı makalesinde halk edebiyatını överken daha sonra yazdığı “Harabat” adlı antoloji ile divan edebiyatını övmüş, bu yüzden Namık Kemal tarafından eleştirilmiştir.
  • Genellikle aruzu kullanmakla birlikte hece ölçüsüyle yazdığı şiirleri de vardır.
  • Bağdatlı Ruhi’ye nazire olarak yazdığı Terkib-i Bent’i edebiyatımızda önemli yer tutar
  • Şiirini aracı olarak görerek toplumdaki olumsuzlukları eleştirmiş ve felsefi konuları ele almıştır.
  • Toplumsal şiirlerinde hak, hürriyet, adalet, medeniyet, ahlak gibi kavramları işlemiştir.
  • Namık Kemal’le birlikte yurt dışında çıkarılan ilk gazete olan “Hürriyet”i açmıştır.
  • Romantizmden etkilenmiştir.

Eserleri

  • Şiir: Eş’ar-ı Ziya
  • Antoloji: Harabat (Antoloji, III cilt)
  • Tercüme: Rüya’nın Encamı, Endülüs Tarihi, Engizisyon Tarihi, Emil, Tartüffe…
  • Hiciv: Zafername (Nazım-nesir karışık)
  • Makale: Şiir ve İnşa
  • Mektup: Veraset Mektupları
  • Anı: Defter-i Amal

NAMIK KEMAL (1840 – 1888)

  • “Vatan şairi” de denmektedir.
  • Farklı türlerde eser vermiştir; şiir, eleştiri, biyografi, roman, tarih, makale..
  • “Toplum için sanat” anlayışını bensimsemiştir.
  • Eserlerinde vatan, hürriyet, özgürlük, eşitlik gibi konuları işlemiştir.
  • Fikir adamı kimliği de önemlidir.
  • Dönemin özelliği gibi dilin sadeleşmesi taraftarıdır.
  • Şiirlerini, heyecanlı bir şekilde, söylevci edasıyla yazmıştır.
  • Genellikle aruzu kullanmıştır ama hece ile şiirler de yazmıştır.
  • Şiirlerinde hem konu hem de biçim bakımından yenilikler görülür.
  • Ziya Paşa’nın eski edebiyatı övdüğü “Harabat” adlı antolojisini eleştirmek amacıyla yazdığı “Tahrib-i Harabat”la ilk eleştiri kitabı örneğini vermiştir.
  • “Vatan Makalesi” adlı yazısı oldukça önemlidir.
  • Tasvir-i Efkâr gazetesini Şinasi’den devralmıştır ve devam ettirmiştir.
  • Ziya Paşa ile birlikte Londra’da Hürriyet gazetesini çıkarmıştır.
  • Mektupları vardır. Magosa’da yazdığı mektuplar Batılı anlamda anı türünün ilk örneği sayılmaktadır.
  • Romantizmden etkilenmiştir.

Eserleri

  • Roman: İntibah, Cezmi
  • Tiyatro: Vatan yahut Silistre, Gülnihal, Kara Bela, Akif Bey, Celalettin Harzemşah, Zavallı Çocuk
  • Eleştiri: Tahrib-i Harabat, Takib-i Harabat (iki eser de Ziya Paşanın Harabat’ına karşı yazılmıştır.), İrfan Paşa’ya Mektup, Renan Müdafaanamesi
  • Tarih: Devr-i İstila, Kanije, Silistre Muhasarası, Osmanlı Tarihi, Büyük İslam Tarihi
  • Biyografi: Evrak-ı Perişan (Fatih, Yavuz Sultan ve Selahattin Eyyubi’yi anlatır.)
  • Anı: Magosa Mektupları

AHMET MİTHAT EFENDİ (1844 – 1912)

  • Eserlerini genellikle “halk için roman anlayışıyla” yazmıştır.
  • Bu döneminin en çok eser veren yazarıdır.
  • “Yazı makinesi” olarak da adlandırılmıştır, roman, hikâye ve tiyatro gibi birçok türde eser vermiştir.
  • Romanlarında halkı bilgilendirmek için akışı keserek ansiklopedik bilgiler vermiştir.
  • Tercüman-ı Hakikat gazetesini çıkarmıştır.
  • Teknik ve üslup bakımından zayıf eserler vermiştir.
  • Dili oldukça sade ve anlaşılırdır.
  • Hayatını kalemiyle kazanan ilk yazarımızdır.
  • Servet-i Fünun aleyhine “Dekadanlar” adlı bir yazı yazmıştır. Bu yazıyla Servet-i Fünuncuları  anlaşılmaz şiirler yazdığı için eleştirmiştir.
  • Felatun Beyle Rakım Efendi romanında yanlış batılılaşmayı eleştirmiştir. Bu romandaki Felatun Bey “Batı”yı, Rakım Efendi “Doğu”yu temsil eder.
  • Romantizm akımından etkilenmiştir.

Eserleri

  • Hikâye: Kıssadan Hisse, Letaif-i Rivayat (25 cilt)
  • Roman: Yeniçeriler, Hasan Mellah, Hüseyin Fellah, Felatun Beyle Rakım Efendi, Süleyman Musli, Henüz On Yedi Yaşında, Esrar-ı Cinayat, Durdane Hanım, Dünyaya İkinci Geliş, Jön Türk, Paris’te Bir Türk…
  • Tiyatro: Eyvah, Çerkez Özdenler, Çengi
  • Gezi: Avrupa’da Bir Cevelan
  • Biyografi: Beşir Fuat

AHMET VEFİK PAŞA (1823 – 1891)

  • Kendisi hem devlet adamı hem de yazardır.
  •  Yaptığı çeviri ve adaptasyonlarla tanınmıştır ve bunun en ünlü örneği de Moliere’den yaptıklarıdır.
  • Milliyetçilik ve Türkçülük akımlarının ilk temsilcilerinden sayılmıştır.
  • Türk tiyatrosuna birçok katkısı bulunmakta ve kurucusu sayılmaktadır.
  • Lehçe-i Osmanî adı verilen Anadolu Türkçesinde yazılmış olan ilk sözlüğü hazırlamıştır.
  • Klasisizm akımının etkisindedir.

Eserleri:

  • Moliere’den Tiyatro Çeviri ve Uyarlama: İnfal-i Aşk, Zor Nikah, Zoraki Tabip, Tabib-i Aşk, Meraki, Azarya, Yorgaki Dandini, Savruk, Kocalar Mektebi, Kadınlar Mektebi
  • Sözlük: Lehçe-i Osmanî
  • Tarih: Şecere-i Türk Çevirisi (Ebulgazi Bahadır Han’ın bu önemli eserini Türkiye Türkçesi’ne çevirmiştir.)

ŞEMSETTİN SAMİ (1850 – 1904)

  • Türk edebiyatındaki ilk yerli romanımız olan Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat’ı yazmıştır ve diğer önemli eserleri; Kamus-ı Türkî, Kamus-ı Alam ve Orhun Kitabeleri çevirisidir.

ALİ SUAVİ (1839 – 1878)

  • ‘’Muhbir’’ gazetesindeki yazılarında kullandığı dil sadedir ve Tanzimat dönemindeki dilde Türkçülük hareketine öncülük etmiştir.
  • Bu dönemde oluşan milliyetçilik düşüncesinin kökleşmesine çalışmıştır.
  • “Hive Hanlığı” adlı eserinde milliyetçi yönü öne çıkar.
  • “Kamusü’l-UIum ve’l-Maarif” (Bilim ve Kültür Sözlüğü) adlı bir ansiklopedisi de vardır.

DİREKTÖR ALİ BEY (1844 – 1899)

  • Tiyatro alanındaki önemli çalışmaları vardır bunlardan en önemlisi; Ayyar Hamza adlı uyarlamasıyla tanınır.
  • Diğer önemli eserleri: Kokona Yatıyor (tiyatro), Seyahat Jurnali (Batılı anlamda ilk günlüktür.)

TANZİMAT EDEBİYATI İKİNCİ DÖNEM SANATÇILARI

RECAİZADE MAHMUT EKREM (1847 – 1914)

  • “Üstat” olarak da bilinmektedir.
  • 2. Dönem Tanzimat edebiyatının önder nitelikli üyesidir.
  • Şiir, hikâye, roman, tiyatro, eleştiri türlerinde eserler vermiştir.
  • “Her güzel şey şiirin konusu olabilir.” görüşüyle Türk şiirinin konusunu genişletmiştir.
  • “Sanat, sanat içindir.” anlayışını benimsemiştir.
  • Edebiyatımızdaki ilk realist roman olan Araba Sevdası’nda “Bihruz Bey” karakterinden hareketle yanlış Batılılaşmayı eleştirmiştir.
  • Muallim Naci’yle eski-yeni edebiyat tartışmaları yapmıştır; yeni edebiyatı ve “kulak için kafiye” anlayışını savunmuştur.
  • Şiirlerinde romantik akımın, romanlarında ise; realizmin etkisindedir.
  • Edebiyat bilgilerini barındıran bir ders kitabı vardır adı: Talim-i Edebiyattır.
  • Eserleri:
  • Şiir: Nağme-i Seher, Yadigar-ı Şebab, Pejmürde, Nijad Ekrem (Ölen oğlu için yazmıştır), Zemzeme (III Cilt) 
  • Tiyatro: Afife Anjelik, Vuslat yahut Süreksiz Sevinç, Çok Bilen Çok Yanılır, Atala
  • Roman: Araba Sevdası (ilk realist romandır.)
  • Hikâye: Şemsa, Muhsin Bey
  • Eleştiri: Takdir-i Elhan (Muallim Naci ile kavgaları, kafiye konusu)

ABDÜLHAK HAMİT (TARHAN) (1852 – 1937)

  • Şair-i Azam olarak da söylenebilir.
  • Tanzimat edebiyatının I. dönemiyle başlayan yenileşme hareketindeki asıl başarıyı şiirleriyle sağlamıştır.
  • Konuları genellikle: Ölümü ve metafizik, aşk, doğa, vatan sevgisi…
  • Sanat, sanat içindir anlayışındadır.
  • Aruzu kullanırken hece ölçüsünü de kullanmıştır.
  • Şiirlerinde tezat kullanımına sıkça yer vermiştir ve bunun yanında şiirlerinde şaşırtmaca ögelerine de yer vermiştir.
  • Edebiyatımızdaki ilk pastoral şiir niteliğinde olan Sahra’yı yazmıştır.
  • Dili oldukça süslü ve sanatlıdır; dil kurallarını fazla zorlamıştır.
  • Romantizm akımının etkisindedir.
  • Tiyatro türünde yazdığı eserleri sahne tekniğine pek uygun değildir genellikle okunmak için yazılmıştır.
  • Hem hece hem de aruzu kullanarak manzum olarak kaleme aldığı tiyatroları vardır. Bazı tiyatroları damensur olarak kaleme alınmıştır.
  • Tiyatrolarındaki konular; tarihsel ve hayali niteliktedir.

Eserleri

  • Şiir: Sahra, Divaneliklerim yahut Belde, Makber, Ölü, Bunlar Odur, Hacle, Baladan Bir Ses…
  • Tiyatro: Macera-yı Aşk, Sabr-ü Sebat, İçli Kız, Duhter-i Hindu, Nesteren, Eşber, Tezer, Finten, İbn-i Musa, İlhan, Turhan yahut Endülüs’ün Fethi

SAMİ PAŞAZADE SEZAİ (1860 – 1936)

  • Tanzimat edebiyatının realist yazarları arasındadır.
  • İngiliz ve Fransız Edebiyatını iyi bilen onlara hakim olan bir yazardır.
  • En tanınan romanı esir kız Dilber’in maceralarını anlattığı “Sergüzeşt” tir. Bu romanda kölelik düzenini eleştirmiştir.
  • Sergüzeşt (macera anlamına gelmektedir)’in bir önemli özelliği de romantizmden realizme geçiş özellikleri taşır.
  • Genellikle toplumsal sorunları işlemiştir.
  • Dönemin düşünce yapısına göre sade bir dil kullanmıştır.
  • Eserleri:
  • Roman: Sergüzeşt
  • Hikâye: Küçük Şeyler (Batılı anlamda ilk öyküler.)
  • Gezi-sohbet: Rumuzü’l-Edep
  • Tiyatro: Şir

MUALLİM NACİ (1850 – 1893)

  • Tanzimat edebiyatında dahi divan edebiyatı alışkanlıklarını savunan ve sürdüren bir yazardır.
  • “Kafiye, göz içindir.” anlayışını savunmuş ve nu yüzden de Recaizade Mahmut Ekrem ile tartışmıştır.
  • Dili sade olan ve hece ölçüsünü kullandığı şiirleri de mevcuttur.

Eserleri

  • Şiir: Ateşpare, Füruzan, Şerare
  • Eleştiri: Muallim, Demdeme
  • Anı: Ömer’in Çocukluğu
  • Sözlük: Istılahat-ı Edebiye, Lügat-i Naci

NABİZADE NAZIM (1862 – 1893)

  • Realist ve natüralist özellikler taşıyan bir yazarımızdır.
  • İlk köy romanı olan Karabibik‘i (1890) yazmıştır.
  • Zehra adlı realist-natüralist romanı edebiyatımızda ilk psikolojik roman denemesi ve ilk tezli romandır.

AYT Edebiyat Ana Sayfa